Konu: zazaca ögrenmek isteyenler girsin ?

Hemen söylemeliyiz ki, Zazaca’da her kelime ya eril, ya da dişildir. Bu özelliğin beraberinde getirdiği kuralları var. Bu gerçeklik, Zazaca için ‘olmazsa olmaz’dır. Zazaca"da dişil cins şeyleri nitelendiren sıfatların sonuna E soneki gelir. (Raye, dewe, şuke, şilane, dare vb) Dişil kelimelerin işaret sıfatları da, ‘NA’, ‘A’ dır. (Na dewe—A dewe, Na raye—A raye vb.) Eril sıfatları ‘NO’, ‘O’ dur. (No ko—O ko, No lacek —o lacek vb.) Zazaca’nın bazı yöre ağızlarında, kimi kelimelerin farklılıkları gibi, bazı harfler de değişmiş ya da kaymış. Örneğin Dersim ağzında ‘C’ harfi daha çok ‘Z’ olarak kaymış (Lacek—lazek—xece—xeze, vace—vaze vb.). Bunun gibi ‘K’ harfi de, bazı yöre ağızlarında ‘C’ olarak kaymış. (Kê-çê, Kêneke- çêneke vb).

Zazacada iki sesli harf yan yana gelmez. Böylesi durumda araya daha çok lsquo;Y’ harfi, istisna olarak da ‘W’ harfi girer. (Ko—Koyê ma, Ga—gayê ma Ez karêr ra wa)


Bütün yasakların, inkârların kuşatmasında, yazılı dili ve kendisini özgürce ifade etmesinin engellerinin uzun lanet tarihini göz önüne alırsak, bu gerilemeler, kayıplar, yöresel ağızların, bulanıklıkların olmasında şaşılacak bir durum yok. Zengin bir kökene sahip dilimize yaşatılan ‘yok etme’ enkazının’ içindeyiz. Her kese bu ‘enkaz’da görev düşüyor. Her kes kendi inkârına cevap olmalı. Her kes kendi inkârını yenmeli. İnkâr bizi değil, biz inkârı bitirmeliyiz. Yanlışlıklarımızdan, ek***liklerimizden, hatalarımızdan korkmaya hakkımız yok diye düşünüyorum.


Evet, dil bir eğitim sorunudur da. Dilin gelişimi özgür kullanılma ortamına da bağlı. Fakat bunun gerçekleşmesi için, bu bilgi çağının imkânlarında, deyim yerindeyse ‘belirsizliğin şafaklarını’ beklemeye de gerek yok. Kim bildiği yöresinin ağzını kullanırsa kulansın, kim ne biliyorsa ‘bohçasını açsın’.’yew de, yo da, ju da, zu da hepsi ‘Bir’dir ve bizimdir.


Türkçe açıklamaya gerek duyulmadan, dilimizi her alanda günlük hayatımıza koyacağımız o ‘tarihsel müjde’li günleri yaşamamız umuduyla...




· Alfabe Ve Temek Bilgiler


Zazaca alfabede otuz bir harf mevcuttur.


Büyük harfler:
A B C Ç D E Ê F G H I İ J K L M N O P Q R S Ş T U Ü V W X Y Z


Küçük harfler:
a b c ç d e ê f g h ı i j k l m n o p q r s ş t u ü v w x y z


Sesli harfler:
A E Ê I İ O U Ü


Ê Q W X harflerin okunuşu:


Ê: Bê-gel, Mê-gelme, nê-hayır, karêr-Kârer, zonê ma-bizim dilimiz, nonê mı-benim ekmeğim, dên-borc, torcên-balta, vêşaniye-açlık


Q: qemer-esmer, qelınd-(evliliklerde başlık parası) hediye, qaşo-sözde, güya, qey-neden, ne için, qeder-kader


W: welat-ülke, ware-yayla, wer-yiyecek, wele-toprak, wendene-okumak, wayir-sahip, şewe-gece, kewra-kirve, hewn-uyku


X: xal-dayı, xelate-hediye, ödül, xurt-güçlü, xori-derin, xemılnayene-süslenmek, xezguni-evlilik için kız istemeye gitmek


Kişi Zamirleri:


Ez - Ben
Tı - Sen
O - O (eril)
A - O (dişil)
Ma - Biz
Şıma - Siz
İna/İnan - Onlar



Zamanlar



Gün Zamanları:
Lêl - Şafak eveli alaca karanlık
Zerq - Güneş ışınlarının ilk yansıdıgı vakit
Sodır - Sabah
Peroc - Öğle
Muxurbe - Akşam eveli vakit
Şan - Akşam
Şewe - Gece
Nêmê şewe - Gece yarısı


Genel Zamanlar:
Ewro - Bu gün
Meste - yarın
Buro - Öbürgün
Bultero - Bir öbürki gün
Vızêri - Dün
Perêy - Dünden evelki gün
Emşo - Bu akşam
Sere - Yıl
Emser - Bu yıl
Par - Geçen yıl
Pêrar - Daha evelki yıl



Günlük Selamlaşmalar



Mabe xêr - Merhaba
Sodır be xêr - İyi/hayırlı sabahlar
Sodırê to be xêr - Sana hayırlı sabahlar
Perocê to be xêr - Sana iyi/hayırlı öğleler
Demê to be xêr - (içinde bulunduğun) Anın/vaktin hayırlı olsun, merhaba
Muxurbê to be xêr - (akşam evvelki vaktin) Hayırlı olsun, merhaba
Şanê to be xêr - İyi akşamlar
Şewa to be xêr - İyi geceler


(Bütün bu selamlaşmalarda, ‘siz, sizin’ diye hitap edildiğinde ‘şıma’ şeklinde ‘siz, size’ ait olur. ´Sodırê şıma be xêr, şewa şıma be xêr, Demê şıma be xêr’ gibi)

Bağlaçlar

Zazaca`da Bazı Bağlaçlar

1- Eke: Eğer, şayet
2- Ke: (a- şartlı durumları belirtir b- aktif durumlarda yapan, eden halleri belirtir)
3- Çıke: Ne ki, çünkü
4- Oxro ke: Meğerki (oysaki)
5- Çı esto ke: Ne var ki
6- Coka ke: Ondandır ki, o nedenledir ki,
7- Seba ke: (...dığından, ...duğundan dolayı) o nedenle
8- Çı hêfo ke: Ne yazık ki, maalesef
9- U: ve
10- Ebe: İle


1- EKE ile ilgili örnekler:

a- EKE ez non bori, bena mırd: Eğer ekmek yersem, tok olurum
b- Ez bena mırd EKE ez non bori: Ben tok olurum, eğer ekmek yersem
c- EKE (ez )zonê ma qesi bıkeri, şa bena: Eger (ben) dilimizi konuşursam, mutlu olurum
d- (ez) şa bena EKE zonê ma qesi bıkeri: (Ben) mutlu olurum eğer dilimizle konuşursam
e- EKE (ez) to reyna bıveni, zaf kêfweş bena:
Seni bir daha görürsem eğer, çok neşeli olurum.
f- (ez) zaf kêfweş bena EKE to reyna bıveni:
Çok neşeli olurum eğer seni bir daha görürsem
g- EKE (tı) wazena ma qesi bıkıme: Eğer(sen) istiyorsan biz konuşalım
h- (ma) qesi bıkıme EKE tı wazena: (Biz) konuşalım eğer sen istiyorsan.


2- KE bağlacı ile ilgili örnekler:

a- Cenika KE yêna: Gelen kadın
b- MerıkoKE yêno: Gelen adam
c- DewaKE asena: Görülen köy
d- DomanoKE berbeno: Aglayan çocuk
e- KesoKE huno: Gülen kişi
f- KênekaKE benuşt çuna: Sakız çiğneyen kız
g- NeweşoKE naleno: İnleyen hasta
h- CenikaKE yena, cirana mına: Gelen kadın benim komşumdur.
ı- MerıkoKE E sono braye mıno: Giden adam kardeşimdir.
i- DewaKE asena dewa mawa: Görülen köy bizim köyümüzdür.
j- DomanoKE berbeno neweso: Ağlayan çocuk hastadır.
k- KesoKE huno dewıjé mao: Gülen kişi bizim köylümüzdür.
l- KênekaKE benuşt cuna wastiya mına: Sakız çiğneyen kız benim sevgilimdir.
m- NewesoKE naleno apé mıno: İnleyen hasta benim amcamdır.

KE bağlacına bir başka fonksiyondan örnekler:

a- Tı KE yena, ez yena: Sen geliyorsan ben gelirim.
b- Tı KE vesana non bore: Açsan ekmek ye.
c- Zımıstan KE béro, ez sona xarpıt: Kış gelirse ben elazıga giderim.
d- Ez KE to vénena, zeré mın veşeno: Seni görürsem içim yanıyor.
e- Tı KE soré ez berbena: Sen gidersen ağlarım.
f- Welaté ma KE xoserbo, ma zone xo mekteban de mısenime:
Ülkemiz bağımsız olursa biz dilimizi okullarda öğreneceğiz.
g- Kam KE baqılo zonê xo mıseno: Kim akılıysa dilini öğrenir.
h- Tı KE newesa, mé: Sen hastaysan gelme.
ı- Tı KE mı fam nêkena ez sebıkerine?:
Sen beni anlamıyorsan ben ne yapayım?


3- ÇIKE ile ilgili örnekler:

a- Ez ebe to qesi nekena, ÇIKE tı newazena mın fam bıkerê:

Ben senin ile konuşmuyorum çünkü sen beni anlamak istemiyorsun.
b- Ez neşıkina bıwani, ÇIKE ez neşiya mekteb:
Ben okuyamıyorum çünkü ben okula gitmedim.
c- Ez beşe nekena na kemere berz bıkerine, ÇIKE zaf gırana:
Ben bu taşı kaldıramıyorum, çünkü çok ağırdır.
d- Ez neşıkina muzırde ravéri, ÇIKE aj(z)me nezanena:
Ben Munzur’dan geçemem, çünkü yüzme bilmiyorum.
e- Ez are nekena,ÇIKE ez mırda: Ben kahvaltı yapmıyorum, çünkü ben tokum.
f- A tersena, ÇIKE a tersonek a: O(Dişil) korkuyor, çünkü o korkaktır.
g- O terseno, ÇIKE o tersonek o: O(eril) korkuyor, çünkü o korkaktır.
h- Ma nıka sonime, ÇIKE dereng o: Biz şimdi gidiyoruz, çünkü geçtir.
4- OXRO KE ile ilgili örnekler:

a- Mın wast ez sori kê ciranê xo, OXRO KE ciranê mın kê de niyo:
Komşumun evine gitmek istedim, oysaki komşum evde değil.
b- Lerzan ewro niyame kar, OXRO KE nêweşo:
Lerzan bugün işe gelmedi, oysaki (meğerki) hastadır.
c- Trêne niyame, OXRO KE mın trêne remna:
Tren gelmedi, oysa ki ben treni kaçırmışım.


5- ÇI ESTO KE ile ilgili örnekler:

a- Ez wazena tayêna vındine, ÇI ESTO KE waxtê mın çino:
Biraz daha kalmak istiyorum, ne var ki zamanım yok
b- No doman wazeno bıwano ÇI ESTO KE bê keso:
Bu çocuk okumak istiyor, ne var ki kimsesizdir.
c- No bostan zaf weş o, ÇI ESTO KE wayir merd:
Bu bahçe çok hoştur, ne var ki sahibi öldü.


6- COKA KE ile ilgili örnekler:

a- Şıliye varena, COKA KE ez niyama: Yağıyor ondan dolayı gelmedim.
b- Waxtê mın çini bi, COKA KE mın to ra telefon nêkerd:
Zamanım yoktu ondan dolayı sana telefon etmedim.
c- Raya mın duriya, COKA KE ez wazena nıka sorine:
Yolum uzaktır, ondandır şimdi gitmek istiyorum.


7- SEBA KE ile ilgili örnekler:

a- Ez şona üniversita, SEBA KE wazena bıbi malım, wanena:
Okuyup öğretmen olmak istediğim için üniversiteye gidiyorum.
b- SEBA KE meymanê mın ame, ez ewro kê de menda:
Misafirim geldiği için, bu gün evde kaldım.
c- Ez her amnan sona dewe, SEBA KE ez dewe hes kena:
Her yaz köye gidiyorum, köyü sevdiğim için.
d- SEBA KE ez dewe hes kena, her amnan sona dewe:
Köyü sevdiğim için, her yaz köye giderim.


8- ÇI HÊFO KE ile ilgili örnekler:

a- Mın wast şıma bıvêni, ÇI HÊFO KE şıma şi bi:
Sizi görmek isterdim, maalesef (ne yazık ki) siz itmiştiniz.
b- A roce wêyve çini bi, ÇI HÊFO KE hard lerca:
O gün düğün yoktu, ne yazık ki (maalesef) deprem oldu.
c- Ciranê mın kar ca vırda, ÇI HÊFO KE nêweşo:
Komşum işi bıraktı maalesef (ne yazık ki) hastadır.


9- U ile ilgili örnekler:

a- Çep U rast: Sol ve sağ.
b- Ez U to: Ben ve sen.
c- Cafer şi U ame: Cafer gitti ve geldi.
d- Dewa ma U dewa şıma: Bizim köy ve sizin köy
e- Cênike U kêneke piya şi: Kadın ve kız birlikte gittiler.

10- EBE ile ilgili örnekler:

a- Ez EBE zengel hard kınena: Ben kazma ile yer kazıyorum.
b- Hesen EBE trêne sono kar: Hasan tren ile işe gidiyor.
c- Hunermend EBE hunerê xo kıfş beno: Sanatçı sanatı ile belli olur.


· Dişil ve Eril Sıfat Örnekleri



Eril ve Dişillerde Cins Şeyleri Nitelendiren Sıfatlarla İlgili Bazı Örnekler:


1- Eril (Nêri)

NO O, Bu
NO mordem baqıl O/Bu adam akılıdır
NO lacek wanen O/Bu Çocuk okuyor
NO ko zaf berz O/Bu dağ çok yüksektir
NO reng sur O/Bu renk kırmızıdır
NO hêga vaşın O/Bu tarla otludur
NO astor vêşan O/Bu at açtır
NO bar gıran O/Bu yük ağırdır
NO kê germ O/Bu ev sıcaktır
NO wer şenık O/Bu yiyecek azdır
NO non nerm O/Bu ekmek yumuşaktır


2- Dişil (Maki)

NA A
NA cenike baqıl A Bu kadın akılıdır
NA kêneke son A Bu kız gidiyor
NA trêne derg A Bu tren uzundur
NA raye kılm A Bu yol kısadır
NA mayine têşan A Bu at (dişil, Türkçe’de özel adı yok)susamış
NA dewe gırs A Bu köy büyüktür
NA kemere gıran A Bu taş ağırdır
NA pêşkire rengın A Bu mendil renklidir
NA saye şirın A Bu elma tatlıdır
NA muriye nerm A Bu armut yumuşaktır



Eril (Nêri) Dişil (Maki)
a- (NO) Ciran (Bu) komşu (NA) CiranE
b- (NO) Mudur (Bu) müdür (NA) MudurE
c- (NO) Malım (BU) öğretmen (NA) MalımE
d- (NO) Dewıj (BU) köylü (NA) DewıjE
e-(NO) Faşist (BU) faşist (NA) FaşistE
f- (NO) Doxtor (BU) doktor (NA) DoxtorE
g- (NO) Feqir (BU) fakir (NA) FeqirE
h- (NO) Nêweş (BU) hasta (NA) NêweşE
ı- (NO) Meyman (BU) misafir (NA) MeymanE
i- (NO) Tersonek (BU) korkak (NA) TersonekE
j- (NO) Wayir (BU) sahib (NA) WayirE
k- (NO) Karêrıj (BU) Karerli (NA) KarêrıjE
l- (NO) Çewlıgıj (BU) Çewlikli (NA) ÇewlıgıjE



Zazaca`da Tekil ve Çoğul


Yalın haldeki isimlerin çoğulu, kural olarak isimlerin sonuna ‘i’ soneki gelerek yapılır:

1- Sessiz harfle biten isimlerde:


Tekil Çoğul
a- Por Sac Pori Saçlar
b- Qor Bacak Qori Bacaklar
C- Vaş Ot Vaşi Otlar
d- Doman Çocuk Domani Çocuklar
e- Hewr Bulut Hewri Bulutlar
f- Kıtap Kitap Kıtapi Kitaplar
g- Zern Altın Zerni Altınlar
h- Tırk Türk Tırki Türkler
I- Bıroş Kova Bıroşi Kovalar
i- Dest El Desti Eller

2- Dişil olup da ´e` ile biten isimler, çoğul hal aldıklarında ´e` düşer yerine ´i` alır:


Tekil Çoğul
a- Saye Elma Sayi Elmalar
b- Muriye Armut Muriyi Armutlar
C- Waye Bacı Wayi Bacılar
d- Maye Anne Mayi Anneler
e- Bıze Keçi Bızi Keçiler
f- Dewe Köy Dewi Köyler
g- Goze Ceviz Gozi Cevizler



3- Eril olup da ´e` ile biten isimlerin çoğul durumlarında sonuna ´i` gelir ve iki sesli harf arasına ´y` kaynaşma harfi girer:


Tekil Çoğul
a- Nuştane Yüzük Nuştaneyi Yüzükler
b- Goşare Küpe Goşareyi Küpeler
C- Şane Tarak Şaneyi Taraklar
d- Areye Değirmen Areyeyi Değirmenler
e- Adırge Çakmak Adırgeyi Çakmaklar


· Tek ve Çok Heceli Sözcükler


Zazaca’da sözcükleri seslendirme bakımından:
1- a- Tek heceli sözcükler / b- Çok heceli sözcükler
2- Birleşik Kelimeler


1- Tek heceli sözcükler ile ilgili bazı örnekler:


a- Bar Yük
b- Par Geçen yıl
c- Cêr Aşağı
d- Berz Yüksek
f- Mıx Çivi
g- Cor Yukarı
h- Wer Yiyecek
ı- Non Ekmek
i- Ko Dağ
j- Şıt Süt



2-Çok heceli sözcükler ile ilgili bazı örnekler:


a- Bostan Bahçe
b- Azmên Gökyüzü
c- Neqebe Vadi
d- Kewer Kapı
e- Tewer Dışarı
f- Mêyman Misafir
g- Zımıstan Kış
h- Payiz Sonbahar
ı- Tari Karanlık
i- Newe Yeni



3-Birleşik kelimeler ile ilgili bazı örnekler:


a- Sareberz Başı dik
b- Çımsur Gözü kırmızı
c- Sarewesiye Baş sağlığı
d- Destteng Eli dar, cimri
e- Porkej Sarı saçlı
f- Zerenerm Yumuşak huylu, içi yumuşak
g- Gonigerm Sıcak kanlı
h- Sarehışk Sert kafalı
ı- Runerm Yumuşak yüzlü
i- Rusiya Yüzü kara (utanılacak bir şey yapmış)


· Zıt Anlamlı Kelimeler
1-Zıt Anlamlı Bazı Kelimeler


a- Serd Soğuk Germ Sıcak
b- Tari Karanlık Rostiye Aydınlık
c- Zaf Çok Senık Az
d- Derg Uzun Kılm Kısa
e- Nerm Yumusak Hışk Sert
f- Hıt Yas Zuya Kuru
g- Hira Genis Teng Dar
h- Pır Dolu Tal Bos
ı- Vêsan Ac Mırd Tok
i- Rast Dogru Çewt Eğri
j- Rast Sag Çep Sol
k- Cêr Aşagı Cor Yukarı
l- Siya Siyah Sıpê Beyaz
m- Duri Uzak Nêzık-Nêzdi Yakın
o- Zane Bilen-Bilgili Nezan Bilmeyen-Cahil
ö- Piya Birlikte-Beraber Ciya Ayrı
p- Ser Baş-Üst Bıne Alt
r- Dost Dost Dısmen Düşman
s- Rew Erken Herêy-Dereng Geç



2. Haftanın Günleri


Dışeme Pazartesi
Sêşeme Salı
Çarşeme Çarşamba
Pancşeme Perşembe
İni- (êni) Cuma
Şeme Cumartesi
Ju(zu,yew) şeme Pazar



3. Mevsimler


Usar(wısar) İlkbahar
Aman Yaz
Payiz Sonbahar
Zımıstan Kış



4-Yer ve Yönler

A- Yönler


Vakur Kuzey
Başur Güney
Rojhılat Doğu
Rojawan Batı
Vakurê Rojhılati Kuzeydoğu
Vakurê Rojawani Kuzeybatı
Başurê Rojhılati Güneydoğu
Başurê Rojawani Güneybatı


B- Yer Sözcükleri


Nahet Bu taraf
A het O taraf
Naca-İta Bura
Aca Ora
Dot O taraf, o yan
Bot Bu taraf, bu yan
Naver Bu yan
Bover O yan
Cêr Aşağı
Cor Yukarı
Ver Ön
Pey Arka
Davacêr Yokuş aşağı, aşağıya doğru
Davacor Yokuş Yukarı, Yukarıya doğru


· Aylar - Renkler - İnsan Vücudu
Aylar


Çele
Sıbate-Gurcıke
Adare
Nisane
Gulane
Hezirane
Temmuze
Tebaxe
Êlule
Oktobre
Teşrine
Kanune Ocak
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Temuz
Agustos
Eylül
Ekim
Kasım
Aralık



2. Haftanın Günleri


Dışeme Pazartesi
Sêşeme Salı
Çarşeme Çarşamba
Pancşeme Perşembe
İni- (êni) Cuma
Şeme Cumartesi
Ju(zu,yew) şeme Pazar



3. Mevsimler


Usar(wısar) İlkbahar
Aman Yaz
Payiz Sonbahar
Zımıstan Kış



4-Yer ve Yönler

A- Yönler


Vakur Kuzey
Başur Güney
Rojhılat Doğu
Rojawan Batı
Vakurê Rojhılati Kuzeydoğu
Vakurê Rojawani Kuzeybatı
Başurê Rojhılati Güneydoğu
Başurê Rojawani Güneybatı


B- Yer Sözcükleri


Nahet Bu taraf
A het O taraf
Naca-İta Bura
Aca Ora
Dot O taraf, o yan
Bot Bu taraf, bu yan
Naver Bu yan
Bover O yan
Cêr Aşağı
Cor Yukarı
Ver Ön
Pey Arka
Davacêr Yokuş aşağı, aşağıya doğru
Davacor Yokuş Yukarı, Yukarıya doğru


· Aylar - Renkler - İnsan Vücudu
Aylar


Çele
Sıbate-Gurcıke
Adare
Nisane
Gulane
Hezirane
Temmuze
Tebaxe
Êlule
Oktobre
Teşrine
Kanune Ocak
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Temuz
Agustos
Eylül
Ekim
Kasım
Aralık



Renkler


Sur
Siya
Qer
Çeqer
Zerd
Sıpê
Kewe
Kesk
Şalên-Qeweyi Kırmızı
Siyah
Kara
Sarı
Altın sarısı
Beyaz
Mavi
Yeşil
Kahverengi



İnsan Vücudu


Sare
Çare
Buri
Pıjangi
Pırnıke
Alışke-Gepe
Lew-
Lewo serên
Lewo binên
Fek
Dıdan
Zon
Qırıke
Vıle
Belıke
Sêne
Herme
Aste
Qefsıng
Gulılıke
Bibıke
Made-Vêre
Roqıla-Loqare
Pize
Cigere
Xapa hermi
Xapa lınge
Zend
Qıneste
Zerri-Zeriya bele
Paqe-Qor
Zani
Lınge
Bêçıke
Bêçıka desti
Bêçıka lınge
Dest
Aşmaqê feki
Kefe
Kefa desti
Kortıke
Miyane
Pışti
Boçık
Dose
Çeng
Nênug Bas
Alın
Kaş
Kirpik
Burun
Yanak
Dudak
Üst dudak
Alt dudak
Ağiz
Diş
Dil
Boğaz
Boyun
Gırtlak
Göğüs
Kol
Kemik
Göğüs kafesi
Göz yuvarlaği
Göz bebeği
Mide
Bağırsak
Karın
Ciğer
El bileği
Ayak bileği
Dirsek
Kalça
Kalb
Bacak
Diz
Ayak
Parmak
El parmağı
Ayak parmağı
El
Damak
Aya
El ayası
Ense
Bel
Sırt
Omurganın alt ucu
Omuz
Omuz başı
Tırnak

Zazaca'da Emir Kipi
a- Zazacada emir kipi genellikle olumluluk hali: BI, BE ile yapılır
b- Olumsuzluk hali: ME ile yapılır


Bazı örnekler


a- Amayene
Ez yena
Ma yênime
Tı yêna
Sıma yênê Gelmek
Ben geliyorum
Biz geliyoruz
Sen geliyorsun
Siz geliyorsunuz

Emir (Olumlu) Hali:


BÊ
BÊrê Gel (tekil durum)
Gelin (çogul durum)

Olumsuzluk Hali:


MÊ
MÊrê Gelme (tekil durum)
Gelmeyin (çoğul durum)




b- Rotene
Ez roşena
Tı roşena
Ma roşenime
Şıma roşene Satmak
Ben satıyorum
Sen satıyorsun
Biz satıyoruz
Siz satıyorsunuz

Emir (Olumlu) Hali:


BIroşe
BIroşê Sat (tekil durum)
Satın (çogul durum)

Emir (Olumsuz) Hali:


MEroşe
MEroşê Satma (tekil durum)
Satmayın (çoğul durum)




d- Dırnayene
Ez dırnena
Tı dırnena
Ma dırnenime
Şıma dırnene Yırtmak
Ben yırtıyorum
Sen yırtıyorsun
Biz yırtıyoruz
Siz yırtıyorsunuz

Emir (Olumlu) Hali:


BIdırne
BIdırnê Yırt (tekil durum)
Yırtın (çoğul durum)

Emir (Olumsuz) Hali:


MEdırne
MEdırnê Yırtma (tekil durum)
Yırtmayın (çoğul durum)



c- Şutene
Ez şuna
Tı şuna
Ma şunime
Şıma şunê Yıkamak
Ben yıkıyorum
Sen yıkıyorsun
Biz yıkıyoruz
Siz yıkıyorsunuz

Emir (Olumlu) Hali:


BIşuye
BIşuyê Yıka (tekil durum)
Yıkayın (çoğul durum)

Emir (Olumsuz) Hali:


MEşuye
MEşuyê Yıkama (tekil durum)
Yıkamayın (çoğul durum)


· Zazaca'da Fiil

Zazaca’da yapılarına göre üç kısım fiil vardır:
1- Basit fiiller
2- Türemiş filler
3- Bileşik fiiller


1-Basit Fiiller

Bunlar başka bir kelime yardımıyla türemeyen, tek kelimeyle olan fiillerdir.

Bazı Örnekler

Berdene - Götürmek, Ardene - Getirmek, Werdene - Yemek
Şımıtene - İçmek, Wastene - İstemek, Şiyene - Gitmek, Biyene - Olmak

2-Türemiş Fiiller

Fiil önekinin, kimi fiillerin önüne gelmesiyle oluşur.

Bazı Örnekler:

Ca+Kerdene - Cakerdene - Yerleştirmek
De+Verdayene - Deverdayene - Dökmek
Pê+Gırotene - Pêgırotene - Tutmak, Yakalamak
Pa+Zeleqnayene - Pazeleqnayene - Bir şeyi başka bir şeye yapıştırmak

3- Bileşik Fiiller

İsim olan kelime mastarının önüne gelmekle yapılır. Yani isim yardımıyla yapılır (İsim+fiil).

Bazı Örnekler:

Pars+Kerdene - Parskerdene - Dilenmek
Pare+Kerdenen - Parekerdene - Paylaşmak
Pers+Kerdene - Perskerdene - Sormak
Kaş+Kerdene - Kaşkerdene - Çekmek
Bar+Kerdene - Barkerdene - Yüklemek




· Fiil Çekimlerinde ‘Şimdiki Zaman’


Fiil çekimlerinde şimdiki zaman için bazı örnekler:

1- WERDENE - YEMEK

a- (olumlu hal)
Ez wena - Ben yiyorum
Tı wena - Sen yiyorsun
O weno - O yiyor (eril)
A wena - O yiyor (dişil)

Ma wenime - Biz yiyiyoruz
Şıma wenê - Siz yiyiyorsunuz
İ (inan) wenê - Onlar yiyiyorlar

b- (olumsuz hal)
Ez NÊwena - Ben yemiyorum
Tı NÊwena - Sen yemiyorsun
O NÊweno - O yemiyor (eril)
A NÊwena - O yemiyor (dişil)


2- ŞIMITENE - İÇMEK

a- (olumlu hal)
Ez şımena - Ben içiyorum
Tı şımena - Sen içiyorsun
O şımeno - O içiyor (eril)
A şımena - O içiyor (dişil)

Ma şımenime - Biz içiyoruz
Şıma şımenê - Siz içiyorsunuz
İ(inan) şımenê - Onlar içiyorlar

b- (olumsuz hal)
Ez NÊşımena - Ben içmiyorum
Tı NÊşımena - Sen içmiyorsun
O NÊşımeno - O içmiyor (eril)
A NÊşımena - O içmiyor (dişil)


3- WENDENE - OKUMAK

a- (olumlu hal)
Ez wanena - Ben okuyorum
Tı wanena - Sen okuyorsun
O waneno - O okuyor (eril)
A wanena - O okuyor (dişil)

Ma wanenime - Biz okuyoruz
Şıma wanenê - Siz okuyorsunuz
İ (inan) wanenê - Onlar okuyorlar

b- (olumsuz hal)
Ez NÊwanena - Ben okumuyorum
Tı NÊwanena - Sen okumuyorsun
O NÊwaneno - O okumuyor (eril)
A NÊwanena - O okumuyor (dişil)

Ma NÊwanenime - Biz okumuyoruz
Şıma NÊwanenê - Siz okumuyorsunuz
İ(inan) NÊwanenê - Onlar okumuyorlar



İsmin Bükümlü Hali ve ‘Dili Geçmiş Zaman’

İsmin bükümlü halini ve ‘dili geçmiş zaman’ ile ilgili bazı fiil çekiminde örnekler verelim:

Bükümlü hal

a- Mı
To
Êy (eril)
Aye (dişil)

Ma
Şıma
İnan


b- Mı berd - ben götürdüm
To berd - Sen götürdün
Êy berd - O götürdü (eril)
Aye berd - O götürdü (dişil)

Ma berdrime - Biz götürdük
Şıma berd - Siz götürdünüz
İnan berd - Onlar götürdüler

c- Bükümlü hal örnekleri

KAM - (Yalın hal) - ‘Kim’ örneğinden bükümlü hal;
Kami - Kim
Kami ra - Kimden
Kami ro - Kime
Kami de - kimden
Bı kami - Kiminle
Kam be kami - Kim kiminle
Kam be kami ra - Kim ile kim


Dili geçmiş zaman ile fiil çekimlerinde bazı örnekler

WERDENE - Yemek

a- (Eril nesnelerde)
Mı werd - Ben yedim
To werd - Sen yedin
Êy wend - (eril) O yedi
Aye werd - (dişil) Oyedi

Ma werd - Biz yedik
Şıma werd - Siz yediniz
İnan werd - Onlar yediler

b- (Dişil nesnelerde)
Mı werde - Ben yedim
To werde - Sen yedin
Êy werde - (Eril) O yedi
Aye werde - (dişil) O yedi
Ma werde - Biz yedik
Şıma werde - Siz yediniz
İnan werde - Onlar yediler

c- Çoğul nesnelerde (Bu hallerde eril/dişil fark etmez ve fiil ‘i’ soneki sonuçlanılıyor)
Mı werdi - Ben yedim
To werdi (v.b)

Mı werd - Ben yedim
To werd - Sen yedin
Êy wend - (eril) O yedi
Aye werd - (dişil) O yedi




· Zazaca'da Tamlama

Zazaca’ da tamlama, tamlananın sonuna gelen sonekler ile yapılır. Bu sonekler;


1-Tamlanan

Eril tekil kelimelerde: ‘ê’
Dişil tekil kelimelerde: ‘a’
Çoğullarda;(yine): ‘ê’

2- Tamlayan

Eril tekil kelimelerde: ‘i’
Dişil tekil kelimeler: ‘e’
Çoğul kelimeler: ‘an’


Bazı Örnekler:

1-Tamlanan

a-Eril tamlanan:
DestÊ laceki - Oğlanın eli
PorÊ cenike - Kadının saçı
DerdÊ mordemi - Adamın derdi
HêgayÊ xali - Dayının tarlası
BenuştÊ Dılşayi - Dılşa’nın sakızı

b- Dişil tekil tamlanan:
QelemA Lerzani - Lerzan’ın kalemi
KoçıkA Caferi - Cafer’in kaşığı
MangA Zerife - Zerif’in ineği
BalişnA Heseni - Hasan’ın yastığı

c-Çoğul tamlanan:
MasuyÊ sosıne - Sosın’ın balıkları
BalişnÊ kêneke - Kızın yastıkları
KıtabÊ laceki - Oğlanın kitapları

2- Tamlayan:

a- Eril tekil kelimeler:
Vaşê koyİ - Dağın otu
Astorê Xelilİ - Halilin atı
Bırê warİ - yaylanın ormanı

b-Dişil tekil kelimeler
Mayina FatmayE - Fatma’nın atı
Baya GulE - Gülün kokusu
Derdê XeribiyE - Gurbetin derdi

c-Çoğul Tamlayan:
Kayê DomanAN - Çocukların oyunu
Raya dewAN - Köylerin yolu
Adırê ŞuyanAN - Çobanların ateşi


Zazacada Sıfat

Zazaca’da sıfatlar, yapıları bakımından üçe ayrılırlar.

1- Basit sıfatlar
2- Türemiş sıfatlar
3- Bileşik sıfatlar

1-Basit Sıfatlar

Her hangi bir ekle türememiş, birden fazla kelimeden oluşmamış tek kelimelik sıfatlardırlar.

a-Eril nesneleri nitelendiren bazı sıfatlardan örnekler
Kılm - Kısa
Xori - Derin
Çewt - Eğri
Berz - Yüksek

b-Dişil nesneleri nitelendiren sıfatlardan bazı örnekler
XoriyE -Derin
ÇewtÊ - Eğri
RındE - İyi
DergE - Uzun

c-Çoğul nesneleri nitelendiren sıfatlardan bazı örnekler
Rındİ - İyiler
Dergİ - Uzunlar
Xırabİ - Kötüler
Kılmİ - Kısalar

2- Türemiş Sıfatlar
Bunlar, edat ya da soneklerle türetilen sıfatlardır

a-BI olumluluk edat ile, eril hallerde bazı örnekler
BIxêr - Hayırlı
BIkêyf - Keyifle
BIcan - Candan
Bıdert - Dertli

b-Bı ile dişil örnekler;
BIxêrE - Hayırlı
BIkêyfE - Keyifli
BIcanE - Candan
BıderdE - Dertli

Olumsuzluk anlamı BÊ ile yapılır BÊxêr-BÊxêre-hayırsız (v.b)
Çogullarda arkasına İ harfı alarak yapılır;
Bıxêrİ hayırlılar, Bêxêrİ - hayırsızlar (v.b)

3- Bileşik Sıfatlar
Bazı fiillerde gelecek zaman kökünün, bir isim, zamir ya da sıfatın arkasına gelerek oluşanlardır;

Bazı örnekler

a-Eril hal;
Wer - HeramWER - Haram yiyen
ZAN - zonZAN - Dil bilen
DOŞ - mangaDOŞ - İnek sağan
XOŞ - serXOŞ - Sarhoş

b-Dişil hal
HeramwerE - Haram yiyen
ZonzanE - Dil bilen
MangadoşE - İnek sağan
SerxoşE - Sarhoş

c-Çogul hallerde kelimenin arkasına İ harfi gelir
Heramwerİ - Haram yiyenler
Zonzaneyİ - Dil bilenler
Mangadoşİ - İnek sağanlar
Serxoşİ - Sarhoşlar



· Zazaca'da Edat


Kendi başlarına anlamları olmayan, ancak bir kelime ile birlikte kullanılınca anlam ifade eden sözcüklerdir. Zazaca da edatlar, bulundukları yere göre üç gruba ayrılırlar;

1- Kelimenin önünde yer alanlar
2- kelimenin arkasında yer alanlar
3- Hem kelimenin önünde, hem de arkasında yer alanlar


1- Kelimenin Önünde Yer Alan Edatlar (önedetlar);

a- BE,
b- BI

a- BE edatı
Ez BE xo wanena - Ben kendim okuyorum
Xatır BE to - hoşcakal
Ez BE laceki huna - Ben çocuğa gülüyorum

b- BI edatı;
(Sorgule) BI trêne şiye - (Sorgul) trenle gitti
(Zane) Bı zaneyê xo kıfş beno - (bilgili), bilgisiyle belli olur
(Hesen) Bı xo şi - (Hasan) kendisi gitti


2- Kelimenin Sonuna Gelen Edatlar (Ardedatlar)

a- DE
b- RA

a- DE edatı;
Ez cêr DE menda - Ben aşağıda kaldım
Dewıji wêşaniye DE mendê - Köylüler açlıkta kalmışlar

b- RA edatı:
Ez to RA hes kena - Ben seni seviyorum
Hevalan RA… - Arkadaşlara….
Nasan RA…. - tanıdıklara….


3-Önedat ve Ardedatlar

a- BE….DE
b- DE…RA

a- BE…DE edatı;
BE benuşt, laceki kay DE vet - Sakız ile çocuğu oyunda çıkardı
BE sole, astore merge DE gırot - Tuz ile atı çayırda tuttu.

b- DE…RA edatı;
Çewlig DE cêr, raye derg bena karêr RA ver derbaz bena - Çewlik’de aşağı yol uzanıp karêr’in önünden geçiyor
Dewe DE çinit, taciran RA rot - Köyde biçti, tüccarlara sattı